دانلود کل مطالب این بخش بصورت pdf از اینجا
قانون تملک آپارتمانها در سال 1343 به تصویب رسیده است، یعنی زمانی که تازه موضوعی به نام آپارتمان نشینی در کشورمان مطرح شده بود. احتمالا تدوین کنندگان این قانون خود نیز نمی‌دانسته‌اند که در حال نوشتن چه قانون مهم و پرکاربردی هستند. با گذشت بیش از 40 سال از تصویب این قانون امروز بسیاری از مشکلات ساکنان آپارتمانها با مراجعه به این قانون و آیین نامه آن حل میشود. در این قانون پیش‌بینی شده است که آپارتمان دارای دو بخش مختلف خواهد بود که بر هر یک قواعد حقوقی مختلفی حاکم است؛ بخش‌های مشترک و بخش‌های اختصاصی آپارتمان. در ادامه رژیم حقوقی که در هر یک از این دو قسمت آپارتمان حاکم است، بیان میشود.
یک مجتمع مسکونی آپارتمانی، از بخش‌ها و قسمتهای مختلفی تشکیل شده است. برخی از قسمت‌ها مورد استفاده انحصاری مالکان است و برخی دیگر مورد استفاده عموم مالکان است. مقرراتی که بر هر یک از این دو بخش حاکم است تفاوت میکند.
سند رسمی مالکیت که بعد از خرید یک ملک به شما داده میشود یکی از محکمه‌پسندترین دلایلی است که در دادگاه پذیرفته میشود. آن قسمت‌هایی از آپارتمان در ملکیت اختصاصی شما است که در این سند صریحا به آن اشاره شده باشد. به این قسمت‌ها«بخش‌های اختصاصی ساختمان» می‌گویند. مشخصات کامل قسمت اختصاصی از لحاظ حدود طبقه، شماره، مساحت قسمتهای وابسته، ارزش و. . . در سند مالکیت شما بیان شده است.
در مقررات، بخش‌های اختصاصی ساختمان اینگونه تعریف شده است: «قسمت‌هایی از بنا اختصاصی تلقی میشود که عرفا برای استفاده انحصاری شریک ملک معین یا قائم‌مقام او تخصیص یافته باشد. » بنابراین آن قسمتی از ساختمان که به وسیله مالک یا کسی که از مالک اجازه دارد، به صورت انحصاری مورد استفاده قرار میگیرد قسمتهای اختصاصی آپارتمان نام دارد. به طور مثال، بالکن یا انباری یک ملک، انحصارا مورد استفاده مالک آن ملک است، بنابراین جزو بخش‌های اختصاصی به حساب میآید. البته ممکن است مالک این قسمت‌ها را اجاره دهد و این موضوع در تقسیم آپارتمان به اختصاصی و مشترک بی‌تاثیر است. مالک حق استفاده مالکانه از بخش‌های اختصاصی ساختمان را دارد. اما سوال این است که مالک حق هر استفاده‌ای را دارد یا به عبارتی، آیا چهاردیواری اختیاری است؟ پاسخ منفی است. اگر چه مالکیت حقی است که قانون اساسی به رسمیت شناخته و مالک حق استفاده مطلق، دائمی و انحصاری از ملک خود را دارد، ولی آزادی مالک تا جایی به رسمیت شناخته میشود که به حقوق و آزادی‌های دیگران آسیبی نرساند.
مالکیت، یکی از کامل‌ترین حقوق است و به مالک حق هرگونه استفاده را میدهد. حقوق مالک در استفاده از ملک خود در قانون مدنی بدین ترتیب به رسمیت شناخته شده است: «هر مالکی نسبت به مایملک خود حق همه گونه تصرف و انتفاع دارد مگر در مواردی که قانون استثنا کرده باشد. »، «هیچ مالی را از تصرف صاحب آن نمی‌تواند بیرون کرد مگر به حکم قانون»، «مالکیت زمین مستلزم مالکیت فضای محاذی آن است تا هر کجا بالا رود و همچنین است نسبت به زیرزمین بالجمله مالک حق همه گونه تصرف در هوا و فراز گرفتن دارد مگر آنچه را که قانون استثنا کرده باشد. » اوصاف حق مالکیت، مطلق، دائمی و انحصاری بودن است. مالک به طور انحصاری میتواند از حقوق مالکانه خود استفاده کند و محدودیتی در استفاده از این حقوق نیست. اما ضرورت‌های زندگی اجتماعی سبب شده که حد و مرز حقوق و آزادی‌های افراد، حقوق و آزادی‌های دیگران باشد. در ماده 132 قانون مدنی حدود اختیار مالک در استفاده از ملک خود بدین ترتیب محدود شده است: «کسی نمی‌تواند در ملک خود تصرفی کند که مستلزم تضرر همسایه شود مگر تصرفی که به قدر متعارف و برای رفع حاجت یا رفع ضرر از خود باشد.»
بنابراین مالک در استفاده از ملک خود نمی‌تواند از حدود معمول و متعارف خارج شود چرا که چنین استفاده‌ای موجب تضرر همسایه‌ها خواهد بود.
آنچه آپارتمان را از سایر اجتماعات دیگر انسانی متفاوت میکند، وجود قسمت‌هایی است که مالکیت آن بین مالکان قسمتهای اختصاصی آپارتمان مشترک است. از یک سو قواعدی که بر این قسمت‌ها حاکم است، با قواعدی که بر معابر عمومی مثل کوچه‌ها و خیابان‌ها حکومت میکند فرق دارد، چراکه قسمتهای مشترک یک آپارتمان، ملک مشترک تمام مالکان آپارتمان است و دیگران در آن حقی ندارند، از سوی دیگر این نوع مالکیت با مالکیت قسمتهای اختصاصی متفاوت است چراکه مالک نمی‌تواند هر استفاده‌ای از آن بکند و این استفاده باید با اجازه سایر شرکا باشد. قسمت‌هایی از ساختمان که به‌طور مستقیم و یا غیرمستقیم مورد استفاده تمام شرکا است، قسمتهای مشترک محسوب میشود که عبارت است از قسمت‌هایی از ساختمان که حق استفاده از آن منحصر به یک یا چند آپارتمان نبوده و به تمام مالکان به نسبت قسمت اختصاصی آنها تعلق میگیرد. به طور کلی قسمت‌هایی که برای استفاده اختصاصی نیست یا در اسناد مالکیت، ملک اختصاصی یک یا چند نفر از مالکان تلقی نشده از قسمتهای مشترک محسوب میشود. زمین و اسکلت ساختمان از جمله قسمتهای مشترک ساختمان است، همچنین تأسیسات قسمتهای مشترک از قبیل چاه آب و پمپ، منبع آب، مرکز حرارت و تهویه، کنتورها، تلفن مرکزی، انبار عمومی ساختمان، اتاق سرایدار، دستگاه آسانسور و محل آن، چاه‌های فاضلاب، لوله‌ها از قبیل (لوله‌های فاضلاب، آب، برق، تلفن، حرارت مرکزی، تهویه مطبوع، گاز، نفت، هواکش‌ها، لوله‌های بخاری)، گذرگاه‌های زباله و محل جمع‌آوری آن، همه جزو قسمتهای مشترک ساختمان است. حقوق هر مالک در قسمت اختصاصی و سهم او در قسمتهای مشترک آپارتمان را نمی‌توان از یکدیگر جدا کرد. در صورت انتقال قسمت اختصاصی ملک - به هر صورتی که باشد –قسمت مشترک نیز وابسته به آن منتقل میشود. مراد این است که هیچ مالکی نمی‌تواند مالکیت خود را در راهروها یا آسانسور جداگانه به دیگری واگذار کند، بلکه مالکیت بخش‌های اختصاصی و عمومی به یکدیگرمتصل هستند.
تقسیم‌بندی ساختمان به قسمتهای اختصاصی و مشترک، حدود اختیارات مالکان را مشخص میکند. مالک در قسمتهای اختصاصی میتواند از حقوق مالکانه خود به صورت کامل استفاده کند اما برای استفاده از حق مالکیت خود در قسمتهای مشاع (مشترک) نیازمند اجازه دیگران است. به طور مثال گذاشتن میز و صندلی و هر نوع اشیای دیگر و همچنین نگاهداری حیوانات در قسمتهای مشترک ممنوع است. این تقسیم بندی علاوه بر نشان دادن حدود اختیارات مالک، آثار دیگری نیز دارد.
قسمتهای مشترک آپارتمان هزینه‌هایی دارد که باید مالکان آپارتمان آن را بپردازند. هزینه‌های مشترک عبارتند از:
1. هزینه‌های لازم برای استفاده، حفظ و نگهداری عادی ساختمان و تأسیسات و تجهیزات مربوطه
2. هزینه‌های اداری و حق‌الزحمه مدیر یا مدیران.
مساحت قسمتهای اختصاصی در پرداخت این هزینه‌ها موثر است چراکه سهم هر یک از مالکان قسمتهای اختصاصی از مخارج قسمتهای مشترک، متناسب است با نسبت مساحت قسمت اختصاصی به مجموع مساحت قسمتهای اختصاصی تمام ساختمان. بنابراین هر چه مساحت قسمتهای اختصاصی مالکی بیشتر باشد –مثلامالک واحد بزرگ‌تری باشد– سهم او در هزینه‌های قسمتهای مشترک بیشتر خواهد بود. البته این قاعده دو استثنا دارد. در صورت موافقت مالکانی که دارای اکثریت مساحت زیربنای اختصاصی ساختمان هستند، هزینه‌های مشترک براساس نرخ معینی که به تصویب مجمع عمومی ساختمان میرسد، حسب زیربنای اختصاصی هر واحد، محاسبه میشود. علاوه بر این قواعدی که در بالا بیان شد جنبه «امری» ندارد یعنی میتوان برخلاف آنها توافق کرد و این توافق معتبر خواهد بود. بنابراین مالکان در مورد پرداخت هزینه‌ها می‌توانند به اشکال دیگر توافق کنند. در آپارتمان‌هایی که بیش از سه مالک دارند این توافق در مجمع عمومی خواهد بود. مدیران مجموعه با رعایت مفاد قانون تملک آپارتمانها، میزان سهم هر یک از مالکان یا استفاده کنندگان را تعیین میکنند.
ممکن است قسمت‌هایی از ساختمان تنها بین چند مالک مشترک باشد در این صورت لزومی ندارد همه ساکنان ساختمان هزینه‌های آن را بپردازند. چنانچه چگونگی استقرار حیاط ساختمان یا بالکن یا تراس مجموعه به گونه‌ای باشد که تنها از یک یا چند واحد مسکونی، امکان دسترسی به آن باشد، هزینه حفظ و نگهداری آن قسمت به عهده استفاده‌کننده یا استفاده‌کنندگان است.
هر گاه یک آپارتمان دارای مالکان متعدد باشد، مالکان یا قائم مقام قانونی آنها مکلفند یک نفر نماینده از طرف خود برای اجرای مقررات قانون تملک آپارتمانها در مورد پرداخت حصه مخارج مشترک تعیین و معرفی کنند. در صورتی که اشخاص مزبور به تکلیف فوق عمل نکنند، رای اکثریت بقیه مالکان آپارتمان نسبت به همه معتبر خواهد بود.
دفاتر اسناد رسمی موظف هستند در هنگام تنظیم هر نوع سند انتقال، اجاره، رهن، صلح، هبه و غیره، گواهی مربوط به تسویه حساب هزینه‌های مشترک را که به تایید مدیر یا مدیران ساختمان رسیده باشد، از مالک یا قائم‌مقام او مطالبه کنند و یا با موافقت مدیر یا مدیران تعهد کسی که ملک به او منتقل شده را به پرداخت بدهی‌های معوق مالک نسبت به هزینه‌های موضوع این قانون در سند تنظیمی قید کنند.
روابط آپارتمان‌نشینی به وسیله قانون تملک آپارتمانها تنظیم میشود اما کاهش مشکلات آپارتمان‌نشینی به چیزی بیش از رعایت قانون نیاز دارد. باید فرهنگ و اخلاق آپارتمان‌نشینی در کشور نهادینه شود.
پس از حذف یارانه حامل‌های انرژی و آب از قبوض، بسیاری از هزینه‌های بنیادین ساختمان که تا به حال به چشم نمی‌آمدند چند برابر شدند، به‌طوری که تقسیم آنها برای ساختمان به معضلی جدی تبدیل شد.
به عنوان مثال تا به حال هزینه ی آسانسور برای طبقات مختلف به صورت یکسان محاسبه میشد ولی جدیدا طبقات پایین آپارتمان نسبت به هزینه‌ای که منطقا بر عهده آنها نیز قرار گرفته است معترض گشته‌اند.
در این قسمت سعی داریم به تعدادی از طرق تعیین سهم هزینه‌های مشترک اشاره کنیم.
از بررسی قانون تملک آپارتمانها و آیین نامه اجرایی آن، به دو طریق میتوان سهم مالکین از هزینه‌های مشترک ساختمان را تعیین کرد. اول طریق قانونی و دوم طریق قراردادی. بدیهی است چنانچه مالکان هر یک از دو طریق یاد شده را انتخاب و اجرا نمایند عمل بدان طریق برای همه آنها الزامی خواهد بود.
ماده 4 قانون تملک می‌گوید: حقوق و تعداد و همچنین سهم هر یک از مالکین قسمتهای اختصاصی از مخارج قسمتهای مشترک مناسب است با نسبت مساحت قسمت اختصاصی به مجموع مساحت قسمتهای اختصاصی تمام ساختمان به جز هزینه‌هایی که به دلیل عدم ارتباط با مساحت زیربنا به نحو مساوی تقسیم خواهد شد.
همچنین برابر تبصره 3 همان ماده «چنانچه چگونگی استقرار حیاط ساختمان یا بالکن یا تراس مجموعه به گونه ای باشد که تنها از یک یا چند واحد مسکونی، امکان دسترسی به آن باشد، هزینه حفظ و نگهداری آن قسمت به عهده استفاده‌کننده یا استفاده‌کنندگان است».
مفاد ماده فوق سهم هر یک از مالکان آپارتمانها از مخارج قسمتهای مشترک ساختمان را به سه نوع تقسیم میکنند:
الف – هزینه‌های نسبی
ب – هزینه‌های ثابت
ج – هزینه‌های اختصاصی
ماده‌ی 23 آیین‌نامه قانون یاد شده هزینه‌های نسبی را به این صورت تبیین میکند: «سهم هر یک از مالکین یا استفاده کنندگان از هزینه‌های مشترک آن قسمت که ارتباط با مساحت زیربنای قسمت اختصاصی دارد از قبیل آب، گازوییل و آسفالت پشت بام که به ترتیب مقرر در ماده 4 قاون تملک آپارتمانها تقسیم می‌گردد ...».
از طرفی وفق ماده 14 قانون تملک آپارتمانها «مدیر یا مدیران مکلفند تمام بنا را به عنوان یک واحد در مقابل آتش سوزی بیمه نمایند. سهم هر یک از مالکان به تناسب سطح زیربنای آنها وسیله مدیر یا مدیران تعیین و از شرکاء اخذ و به بیمه‌گر پرداخت خواهد شد ...».
بنابراین هزینه‌های ساختمان به دو نوع هزینه‌های مستمر و حق بیمه تقسیم خواهند شد.
هزینه‌های مستمر اغلب براساس متراژ واحدهای آپارتمان تقسیم میشود.
روش تقسیم در این نوع هزینه‌ها به این شکل است که ابتدا متراژ کل واحدها به دست میآید. سپس هزینه‌ی کل به متراژ تقسیم و هر واحدی بر اساس متراژ سهم خود را پرداخت خواهد نمود. (برای تقسیم حق بیمه نیز از این روش استفاده می شود.)
هزینه‌هایی هستند که به متراژ ساختمان ارتباطی ندارند. از آن جمله می توان به سرایدار، نگهبان، متصدی آسانسور، هزینه های نگهداری تاسیسات، باغبان و قسمتهای مشترک اشاره کرد.
نوع دیگر این نوع هزینه‌ها اندوخته قانونی است که در برابر هزینه‌های اتفاقی ساختمان را بیمه می کند. تصمیم در مورد میزان این نوع اندوخته به عهده‌ی مجمع عمومی میباشد.
این نوع هزینه‌ها به صورت مساوی بین واحدها تقسیم میشوند.
مثال:
ساختمانی 5 واحد به اندازه های 100، 150، 150، 100، 200 متر دارد.
هزینه‌های ساختمان عبارتند از:
قبض برق: 4900000 ریال
حق بیمه: 700000 ریال
هزینه باغبان: 140000 ریال
اندوخته قانونی ساختمان: 2100000 ریال
جمع متراژ : 700 متر
هزینه‌ی هر متر مربع برای برق : 4900000 تقسیم بر 700 = 7000 ریال
هزینه بیمه : 700000 تقسیم بر 700 = 1000 ریال بر مترمربع
هزینه باغبان : 140000 تقسیم بر 5 = 28000 ریال بر واحد
هزینه اندوخته قانونی : 2100000 تقسیم بر 5 = 420000 ریال بر واحد
با این حساب شارژ قانونی واحد 100 متری عبارت است:
100*7000 + 100*1000 + 28000 + 420000 = 1248000 ریال
برای بقیه واحدها نیز بدین ترتیب محاسبه می‌گردد.
البته باید در نظر داشت این روش، طریقه قانونی تقسیم شارژ در ساختمان میباشد.
اغلب ساختمانها برای تقسیم شارژ از روش‌های قراردادی استفاده می کنند که در مطلبی جداگانه به آن اشاره خواهد شد.
همان طور که می‌دانیم هر آپارتمان دارای قسمتهای اختصاصی و مشترک است و مقصود از قسمت مشترک، بخشهایی از ساختمان و اراضی و متعلقات آنهاست که به طور مستقیم یا غیر مستقیم مورد استفاده تمام شرکا و ساکنان قرار میگیرد مانند راه پله‌ها، آسانسور، حیاط، پشت بام و ...
هر گاه یک آپارتمان یا یک محل کسب دارای مالکین متعدد و بیش از سه نفر باشد مجمع عمومی با مالکان یا قائم مقام قانونی آنها وظیفه دارند مدیر یا مدیرانی از بین خود یا از خارج انتخاب کنند. مدیر هر ساختمان مسئول حفظ و اداره ساختمان و اجرای تصمیمات مجمع عمومی است و موظف میباشد مخارج مربوط به قسمتهای مشترک را ماهیانه جمع آوری و در ردیفهای مربوط هزینه کند.
در صورت خودداری مالک یا مستأجر یا استفاده کننده از پرداخت سهم خود از هزینه‌های مشترک، مدیر ساختمان مراتب را از طریق اظهار نامه به او ابلاغ اظهار نامه سهم بدهی‌اش را پرداخت نکند مدیر ساختمان میتواند از دادن خدمات مشترک از قبیل شوفاژ، تهویه مطبوع، آب گرم، برق، گاز و غیره به او خودداری کند. در اینجا باید توجه داشت که منظور فقط خدمات مشترک است پس اگر برق یا آب اختصاصی مالک امتناع کننده از هزینه شارژ باشد مدیر نمی‌تواند آن را قطع کند. پس برای قطع خدمات مشترک باید به دو نکته توجه داشت:
1. برگ اظهار نامه برای امتناع کننده از طریق دادگستری فرستاده شود و ده روز از تاریخ ابلاغ آن گذشته باشد و مالک یا مستأجر از پرداخت شارژ امتناع کند.
2. مدیر ساختمان فقط حق قطع خدمات مشترک را دارد نه خدمات اختصاصی را. بنابراین اگر مدیر ساختمان بدون رعایت مراتب بالا خدمات مشترک را قطع کند خودش قابل تعقیب بوده و از نظر کیفری به عنوان ممانعت از حق به مجازات حبس محکوم میشود. (ماده 690 قانون مجازات اسلامی)
پرسش : اگر با قطع خدمات مشترک باز هم هزینه را پرداخت نکرد چه اقدامی از سوی مدیر باید انجام شود؟
پاسخ : اگر مالک یا مستأجر علیرغم قطع خدمات مشترک باز هم از پرداخت بدهی‌اش امتناع کرد مدیر ساختمان به اداره ثبت محل وقوع آپارتمان مراجعه و اداره ثبت بر مبنای اظهار نامه ابلاغ شده که در بالا از آن صحبت کردیم علیه شخص امتناع کننده اجرائیه صادر میکند.
پرسش : آیا راه دیگری هم برای الزام فرد ممتنع وجود دارد؟
پاسخ : در صورتی که خدمات مشترک ممکن یا موثر نباشد مدیر ساختمان میتواند به دادگاه عمومی حقوقی دادخواست بدهد. دادگاه به این گونه شکایتها خارج از نوبت رسیدگی میکند. و واحد بدهکار را از دریافت خدمات دولتی که به مجموعه ارائه میشود محروم میکند و تا دو برابر مبلغ بدهی او را به نفع مجموعه جریمه خواهد کرد.
پرسش : چنانچه مالک یا مستاجر به نظر مدیر ساختمان معترض باشد چه باید کند ؟
پاسخ : نظر مدیر ساختمان ظرف ده روز پس از ابلاغ اظهار نامه به مالک در دادگاه عمومی حقوقی محل وقوع آپارتمان قابل اعتراض است و دادگاه به این اعتراض خارج از نوبت و بدون رعایت تشریفات آیین دادرسی مدنی به موضوع رسیدگی میکند و رای میدهد و این رای قطعی است و در مواردی که خدمات مشترک قطع میشود و رسیدگی سریع به اعتراض مالک یا مستأجر ممکن نباشد چنانچه دلایل معترض قوی بود دادگاه دستور متوقف ماندن تصمیم قطع خدمات مشترک را صادر خواهد کرد.
پرسش : هزینه‌های مشترک بر چه مبنایی تعیین میشوند و آیا قابل اعتراض‌اند؟
پاسخ : تعیین نحوه محاسبه هزینه‌های مشترک قبل از هر چیز به اراده و تصمیم اهالی همان ساختمان بر می‌گردد که می‌توانند به هر نحوی آن را تعیین کنند اگر روش خاصی به این منظور تعیین نشده باشد سهم هر یک از مالکین یا استفاده کنندگان از هزینه‌های مشترک بر دو پایه است:
1 - آن قسمت که ارتباط با مساحت زیربنای قسمت اختصاصی دارد مانند آب، گازوئیل، گاز، آسفالت پشت بام و ... به نسبت مساحت واحد به مجموع مساحت قسمتهای اختصاصی تمام ساختمان محاسبه میشود.
2 - سایر مخارجی که ارتباطی به میزان مساحت زیر بنا ندارد مانند هزینه‌های مربوط به سرایدار، نگهبان ، متصدی آسانسور، هزینه نگهداری شوفاژ خانه و تأسیسات، تزئینات قسمتهای مشترک ساختمان، نظافت محوطه و ... به طور مساوی محاسبه میشود. در هر صورت هر یک از واحدها که در مورد سهمیه یا میزان هزینه مربوط به سهم خود معترض باشد، میتواند به مدیر مراجعه و تقاضای رسیدگی کند و در صورت رد اعتراض به دادگستری مراجعه نماید.
در این پژوهش با توجه به اهمیت روابط همسایگان با یکدیگر ورعایت حقوق آنها از سوی یکدیگر تلاش کردیم به پاره ای از حقوق همسایگان از لسان روایات اشاره کرده وبا بیان چگونگی روابط کنونی همسایگان در دنیای امروز به نقاط قوت و ضعف آن اشاره کنیم .و آنچه که موجب قوت بیشتر نقاط مثبت میشود بیان کرده و شیوه های از بین بردن نقاط منفی روابط همسایگان را به صورت کاربردی با استفاده از روایات و تجربیات شخصی بیان کنیم. در این تحقیق از شیوه موردی و کتابخانه ای استفاده شده است و در روش کتابخانه ای از منابع معتبر روایی سود جسته ایم .
در برخی از موارد تجربیات شخصی و مشاهدات عینی در تحقیق ذکر شده است .امید است با مطالعه این مجموعه کوچک انگیزه ای پیدا کنیم تا به صورت گسترده تر پیرامون مسأله مهم همسایه و حقوق آن به پژوهش پرداخته و عملا به رعایت حقوق یکدیگر مبادرت کنیم .از آنجایی که همسایگان حق بزرگی بر گردن ما دارند از خداوند می خواهیم ما را در ادای این حقوق یاری کند تا انشاءالله با اعمال نیکو در سرای باقی در کنار همسایگان خدا جایگاهی بیابیم چنانکه مولا علی علیه السلام میفرماید :
«فبادروا باعمالکم تکونوا مع جیران الله فی داره رافق راسله و ازارهم ملائکته و اکرم اسماعهم ان تسمع حسیس نار ابداو صان اجسادهم ان تلقی لغوبا ونصبا و ذلک فضل الله یؤتیه من یشاء و الله ذو الفضل العظیم»(1)
پس با اعمالتان بشتابید که در کنار همسایگان خدای ودر سرای خاص او جایگاهی بیابید سرایی که دیدار کنندگان ساکنانش پیامبران دوستان و فرشتگان خدایند و خداوند گوشهایشان را ارجی فراتر از آن داده است که با زوزه آتش آزرده شوند وبدنهاشان را نیز از هر سختی و رنجی مصون داشته است و...این امتیاز خدایی است که به هر که خواهد ارزانی دارد و خدای را برترین عظمت باشد.
فرهنگ برخورد با همسایه در اسلام
فرهنگ
واژه فرهنگ در فارسی معادل کلمه "ثقاخه "در عربی و cultureدر انگلیسی است. در علوم انسانی کمتر واژه ای را میتوان یافت که در معنای آن وفاقی وجود داشته باشد واژه فرهنگ نیز چنین است .
معنای لغوی :
این کلمه در اصل به معنای کشت وکار و پرورش جسمی بوده است که در برخی اصطلاحات و ترکیبات نیز هنوز در همین معنا به کار میرود . در زبان فارسی فرهنگ گر چه کلمه ای مرکب از فر به معنای (لوز بزرگی و شرکت )و هنگ به معنای (سنگینی و وقار قصد واراده آهنگ کاری و چیزی را کردن قوم وقبیله فوج سیاه )میباشد .اما به شکل مرکب آن در معنای دیگری همچون دانش و فرزانگی خرد و عقل سلیم تدبیر و سنجیدگی کتاب لغت ادب و اخلاق و آموزش و پرورش آمده است .شاید آنچه در معنای فارسی بیشتر از این واژه مراد میشود همین دو معنای اخیر است .با فرهنگ درزبان رایج مردم ما بیانگر کسی است که آشنا به مبادی اخلاق و آداب و رسوم اجتماعی و خوش مشرب است اهل ارتباطات اجتماعی مناسب است و کسی که چنین ویژگی ای ندارد بی فرهنگ خوانده میشود .
معنای اصطلاحی :
فرهنگ مجموعه ای از هنجارها، قوانین و عادات، آداب و رسوم، عقاید و باورها و ارزشها و الگوهای ارتباطی و نیز امور مادی ارزشمند و معقول یک جامعه است که افکار احساسات و رفتاراعضای آن اجتماع را شکل میدهد ویا به نوعی تحت تأثیر قرار میدهد .
عناصر فرهنگ
استخراج عناصر فرهنگ و تبیین آنها گذشته از آنکه ما را بیش ازپیش با مفهوم فرهنگ آشنا می سازد و در تبیین کارکردهای آن نیز مؤثر است .علاوه بر این دارای کاربرد علمی نیز میباشد و در برنامه ریزی برای حفظ تثبیت و ترویج فرهنگ نیز مدیران فرهنگی را مدد میرساند مهمترین عناصر فرهنگ عبارتند از:
الف )هنجارها :
هنجار به معنای معیار و الگو میباشد .هنجارها نه تنها تعیین کنند ه نوع رفتارهایی هستند که در شرایط خاصی باید انجام شود یا نباید انجام شود بلکه بر اساس هنجارها میتوان رفتارها ی افراد را در موقعیتهای زمانی و مکانی مختلف پیش بینی کرد .هنجارها گاهی الزامی است مانند رعایت جان ومال دیگران .گاهی مرجح است مانند پرهیز از خلف وعده و گاهی مجاز است مانند نحوه معاشرت با اعضای خانواده .هنجارها شامل شیوه های قومی یا عادات روزانه و آداب و رسوم اخلاقی میباشد .
ب )ارزشها:
ارزش عبارت است از بار معنایی خاصی که انسان به برخی اعمال پاره ای حالتها و بعضی پدیده ها نسبت میدهد و برای آن در زندگی خود جایگاه و اهمیت ویژه ای قائل است .
ج )عقاید و باورها
ویژگی های فرهنگ:
یکی از فواید شناخت این ویژگیها این است که میتوان بواسطه آن امور فرهنگی رااز امور غیر فرهنگی تمیز داد .از سوی دیگر با شناخت این ویژگیها با راههای ترویج و تثبیت و انتقال فرهنگ آشناتر خواهیم شد .
الف)پذیرش اجتماعی
زمانی یک فرهنگ تحقق پیدا میکند که راجع به همان موضوع خاص مورد پذیرش و مقبولیت اجتماعی قرار گرفته باشد در واقع از سد مقبولیت فردی گذشته باشد . بسیار امور مقدسی هستند که نزدیک فرد مقبولیت دارند اما زمانی این امور به شکل فرهنگ در می آید که به مقبولیت اجتماعی نیز برسد .
ب)اکتسابی بودن
فرهنگ چیزی نیست که از طریق وراثت وژن به افراد منتقل شود بلکه فرهنگ یک امر اکتسابی است و درقالب تعلیم و تربیت فراگرفته میشود .
ج)تحول پذیری
عوامل مؤثر در فرهنگ
مقصود از عوامل مؤثر در فرهنگ عواملی است که از یک سو ممکن است باعث پویایی و باروری وتثبیت یک فرهنگ گردد و از سوی دیگر ممکن است تضعیف و انحطاط یک فرهنگ را به دنبال داشته باشد که این عوامل را به سه دسته تقسیم میکنیم .
الف.عوامل ذاتی
قبلا گفتیم که فرهنگ از عناصری تشکیل شده است. در واقع یک فرهنگ برای اینکه از لحاظ مقبولیت افزایش یا کاهش داشته باشد و همچنین شدت و ضعف مربوط به عناصر آن و نحوه ارتباط و انسجام آنها با یکدیگر میباشد .
هماهنگی عناصر تشکیل دهنده
اگر عناصر فرهنگ از جمله هنجارها ارزشها و عقاید و باورها با یکدیگر هماهنگی بیشتری داشته باشند درجه قوت و کارآمدی آنها نیز بیشتر خواهد شد .ولی اگر به عنوان مثال هنجارها در جامعه به صورت الزامی یا توصیه ای مطرح باشند اما عقاید وارزشها باآن هماهنگ نباشد رعایت آزادانه هنجارها نیز تضمین نمیشود .
درجه قوت عناصر فرهنگ
هر میزان که عناصر فرهنگ از قوت بیشتری برخوردار باشند تأثیر پذیری آنها از عوامل مخرب کاهش پیدا میکند .
انعطاف پذیری و پاسخگویی به نیازهای بشری
از آنجایی که انسان موجودی متغیر است و نیازهای او نیز ثابت نمیباشد لذا فرهنگ باید در مقاطع مختلف پاسخگوی نیازهای متغیر آدمی باشد در غیر این صورت تلاش برای تثبیت و یا ترویج آن راه به جایی نبرده و زمینه تحقیر فرهنگ و هضم شده آن در فرهنگهای بیگانه فراهم خواهد شد .
جذابیت و دلنشینی
عناصر فرهنگ از جمله عقاید و باورها و...باید جذاب و دلنشین باشند چرا که این عامل در تثبیت این عناصر و عمل به آنها تأثیر بسزایی دارد .
ب.عوامل درونی
فرایند جامعه پذیری
فرایند جامعه پذیری یا اجتماعی شدن عبارتست از جریانی که به برکت آن انسانی در طول دوران حیات خویش تمامی عناصر اجتماعی –فرهنگی محیط خود را فرامیگیرد و درونی میسازد و با ساخت شخصیت خود تحت تأثیر تجارب و عوامل اجتماعی معنا دار یگانه میسازد تا خود را با محیط اجتماعی که باید در آن زیست نماید تطبیق دهد .عوامل مؤثر در جامعه پذیری عبارتند از آموزش وپرورش ، تبلیغات ، نهادهای گوناگون از جمله خانواده مربیان و روحانیون صدا وسیما و...
نظارت وکنترل اجتماعی
با وجود فرایند جامعه پذیری امکان اینکه افراد برخی از عناصر فرهنگی را محترم شمارند و جود دارد لذا برای حل این مشکل باید از فرایند نظارت و کنترل اجتماعی مدد بگیریم .بخشی از این واکنشها همان مجازاتها ی دولتی است که به شکل قضایی ویا اداری بسته به نوع رفتار افراد اعمال میشود .بخش دیگر این فرایند توسط آحاد و گروههای اجتماعی به اجرادر میآید که در لسان روایات از آن تحت عنوان امر به معروف ونهی از منکر یاد میشود .
فرهنگ همسایه داری در اسلام
خطوط کلی آداب معاشرت در اسلام
در دیدگاه اسلامی جامعه وروابط انسانی آن رنگ الهی به خود میگیرد و همه چیز در جهت نیل به هدف غایی آفرینش میباشد همان هدفی که کمال مطلوب اوست لذا جامعه برای انسان همانند صحنه آزمایشی میباشد که او میتواند در این صحنه با ایجاد روابط صحیح و انسانی به همنوعان خود صفات نیکویی را که مورد توجه و رضایت حق تعالی است در خود پرورش دهد و از سوی دیگر صفات ناپسند و رذا یل اخلاقی را که موجب سقوط و انحطاط وجود ارزشمند اوست از وجود خویش پاک کنند .آداب همنشنی با دیگران را میتوان در دو مرحله اندیشه و عمل خلاصه کرد:
الف .مرحله اندیشه
از دیدگاه اسلام روابط اجتماعی انسانها در مرحله اندیشه بر اصول خیر خواهی محبت و مودت ، حسن ظن ومانند آن مبتنی است یعنی مسلمانان باید صفحه اندیشه خود را نسبت به سایرین نیکو سازد .اندیشه خیر خواهی نصیحت دوستی و سعادت آنها را در سر داشته و از نقشه کشی و توطئه چینی بر ضرر آنان بپرهیزد .
امیر مؤمنان علیه السلام میفرمایند:
"ان الله سبحانه یحب ان تکون نیت الانسان للناس جمیله "
خدای سبحان دوست داردکه نیت انسان درباره همنوعانش نیکو باشد.
ب . مرحله عمل
اسلام در مرحله عمل برای تنظیم روابط اجتماعی انسانها آداب و وظایفی قرار داده و پایه آن را بر ایمان به خدا و تقویت روح فضیلت و انسانیت بنا نهاده است .تعالیم اسلام در این زمینه بقدری دقیق و هماهنگ با فطرت انسان است که اگر به آن عمل شود و معاشرتها رنگ انسانی الهی به خود گیرد سیمای زندگی عوض میشود بسیاری مایلند در ارتباط با همنوعان خویش زندگی موفقی داشته باشند ولی به جهت نا آگاهی از چگونگی آداب معاشرت ونیز عدم رعایت این آداب توانایی برقراری روابط مناسب و اسلامی را از دست میدهند و به ناچار منزوی میشوند .بنابراین شناخت این آداب در مرحله عمل و توانایی ایجاد ارتباط مناسب با قشرهای مختلف جامعه براساس بینش مکتبی از اهمیت بسیاری برخوردار است خطوط کلی آداب معاشرت در مرحله عمل این است که انسان رفتار خود را با دیگران نیکو سازد انصاف را رعایت کرده آنچه برای خود می پسندد برای دیگران نیز بپسندد و آنچه برای خود دوست نمیدارد برای دیگران نیز نپسندد با آنان مدارا کند به امور آنان اهتمام ورزد به نفع آنها حرکت از تک روی بپرهیزد با آنها همکاری داشته باشد و...
امیرمؤمنان علی علیه السلام در وصیت خود به امام حسن علیه السلام به بخشی از این خطوط کلی اشاره کرده میفرماید :
اجعل نفسک فیما بینک و بین غیرک فاحبب لغیرک ما تحب لنفسک و اکره له ما تکره لها و لا تظلم کما لا تحب ان تظلم و احسن کما تحب ان یحسن الیک
خویشتن را میان خود و دیگران میزان قرار ده آنچه را برای خود میخواهی برای دیگران بخواه وآنچه را برای خود خوش نمیداری برای دیگران نیز خوش ندار .به کسی ستم نکن چنانکه دوست نداری به تو ستم شود و نیکی کن همانگونه که دوست داری به تو نیکن شود .
امام صادق علیه السلام در ترسیم آن خطوط کلی میفرماید :
خالطواالناس و اتوهم و اعینوهم ولا تجانبوهم و قولو ا لهم کما قال الله تعالی "وقولو اللناس حسنا "
با مردم بیامیزید و در اجتماعشان شرکت کنید و آنها را در کارها یاری نمایید منزوی نشوید و از جامعه کناره نگیرید و با آنان چنان سخن بگویید که خدا فرموده است با مردم به خوبی سخن بگویید .
انتخاب خانه و اهمیت همسایگی
پیامبربزرگوار اسلام صلی الله علیه واله کیفیت رفتار همسایه ها را با یکدیگر تأمین سعادت و آسایش انسانها مؤثر میدانست وبه یارانش توصیه میکرد تا در جایی مسکن گزینند که بتوانند از نعمت وجود همسایگان شایسته تری برخوردار شوند در حالی که امروزه شاهد هستیم که تنها چیزی که در انتخاب خانه به آن کم توجهی میشود مسأله همسایگان است .امروزه بیش از هر چیز ظاهر زیبای مناظر مسافت آنها و مسائل کم اهمیت دیگر مد نظر افراد در انتخاب خانه میباشد که نتیجه آن نیز جز نا رضایتی و عدم آسایش چیز دیگری نخواهد بود . یکی از اصحاب پیامبر صلی الله علیه واله از ایشان پرسید ای رسول خدا تصمیم دارم خانه ای بخرم به نظر شما کدام محله را انتخاب کنم حضرت بدون آنکه محله خاصی را به او پیشنهاد کنند فرمودند "الجوار ثم الدار الرفیق ثم السفر "نخست همسایه سپس خانه نخست رفیق آنگاه سفر
همسایه بد
از آنجایی که انسان با همسایه خود سالها در یک محل زندگی میکند لذا ارتباط و بر خورد زیادی با او پیدا خواهد کرد که هر چقدر این برخوردها جنبه نیکوتری به خود بگیرد انسان آرامش و سکونت بیشتری خواهد داشت و بالعکس اگر همسایه او حقوق دیگران را رعایت نکند زندگی برا ی او سخت و آزار دهنده خواهد شد .
امام باقر علیه السلام میفرمایند " من القواصم الفواقر التی تقصم الظهر جار السوء ان رأی حسنه اخفاها و ان رأی سیئه افشاها"
یکی از چیزهایی که کمر انسان را خرد میکند همسایه بد است که اگر خوبی ببیند پنهان میکند و اگر بدی ببیند افشاءمیکند .
همانطو که دراین حدیث ملاحظه شد یکی از امور مهم همسایه داری پنهان کردن سر و افشاء نیکیهاست که اگر مورد غفلت واقع شود بسیار آزار دهنده خواهد بود.
حرمت همسایه
اسلام برای همسایه حرمت زیادی قائل است تا جایی که پیامبر اسلام صلی الله علیه واله در جایی میفرمایند :حرمت همسایه آدمی مثل نفس اوست که باید به اوضرر نرساند و در جایی دیگر میفرمایند "حرمت الجار علی الانسان کحرمت امه "احترام همسایه مانند احترام مادر برانسان لازم است. لذا باید توجه داشته باشیم که با حفظ حقوق همسایه حرمت اورا پاس بداریم .
تقسیم همسایه از لحاظ حقوق
همسایگی مقتضی حقوقی است. بالاتر از حقوق برادری. در اسلام همسایه تمام حقوقی را که یک مسلمان دارد با اضافاتی دارا میباشد .از پیامبر صلی الله علیه واله روایت شده که همسایگان بر سه دسته اند :
ا.همسایه ای که یک حق دارد 2.همسایه ای که دو حق دارد 3.همسایه ای که سه حق دارد .همسایه ای که سه حق دارد همسایه مسلمانی است که فامیل هم باشد او یک حق همسایگی دارد یک حق مسلمانی و یک حق خویشاوندی .همسایه ای که دو حق دارد همسایه ای است که فقط مسلمان باشد او یک حق همسایگی دارد ویک حق مسلمانی همسایه ای که یک حق دارد همسایه مشرک است .
حقوق همسایه
حقوق همسایگان در اسلام از دقت و تعداد زیادی برخوردار است در اینجا بابیان چند حدیث برخی از این حقوق را متذکر میشویم .در حدیثی از پیامبر صلی الله علیه واله آمده است که :آیا میدانید حق همسایه چیست ؟اینکه اگر یاری خواست یاری اش کنی و اگر طلب قرض کرد قرضش دهی و اگر تو را طلبید در پیش او حاضر باشی و اگر مریض شد عیادتش کنی و اگر مرد جنازه اش را تشییع کنی و اگر چیزی به او رسید تبریکش گویی و اگر مصیبتی به او رسید تسلیتش دهی و بدون اجازه او ساختمان خانه ات را از او بلندتر نکنی که راه باد را براو ببندی و هنگامی که میوه ای خریدی آن را به او هدیه کن و اگر هدیه نکردی در پنهان برایش ببر و آن را بوسیله فرزندت نفرست که فرزند اورا ناراحت کند و بوسیله بوی غذایت اورا اذیت نکن مگر اینکه از آن غذا برایش مقداری ببری .
امام صادق علیه السلام میفرماید :
لیس منا من لم یحسن مجاوره من جاوره
از ما نیست کسی که با همسایگانش خوش رفتار نباشد .
امام باقر علیه السلام میفرماید :
ما من اهل قریه یبیت و فیهم جائع ینظر الله الیهم یوم القیامه
در هر شهری که در آن کسی گرسنه بخوابد اهل آن شهر در قیامت مورد توجه خدا نخواهد بود .
امام سجاد علیه السلام در رساله حقوق حق همسایه را بر ده قسم میشمارند :
اما حق جارک فحفظه غائبا و اکرامه شاهدا و نصرته اذا کان مظلوما و لا تتبع له عوره فان علمت علیه سوءسترته علیه و ان علمت انه یقبل نصیحتک نصحته فیما بینک و بینه و لا تسلمه عند شدائده و تقبل عثراته وتغفر ذنبه و تعاشره معاشره کریمه
اما همسایه را بر تو ده حق است:
1.در غیابش حقش را مراعات کنی
2.در حضورش اکرامش نمایی
3.اگر مورد ظلم قرار گرفت یاریش دهی
4.در اسرار او تجسس نکنی
5.زشتیهایش را پرده پوشی
6.اگر مطمئن شدی پذیرش نصیحت دارد او را در پنهان نصیحت کنی در اموری که به تو مربوط میشود
7.در گرفتاریها اورا به حال خود رها نکنی
8.لغزشهایش را ندیده بگیری
9. گناهانش را ببخشی
10.با او محترمانه معاشرت کنی.
خلاصه حق همسایه این است که به او سلام کنی با او صحبت طولانی نکنی زیاد از حالش سؤال نکنی در مرض عیادتش کنی در مصیبت تسلیتش دهی در عزا با او شریک باشی در شادی تبریکش گویی و شرکتت رادر شادی او اظهار کنی از لغزشهایش چشم بپوشی از بام به امور پنهانش نگاه نکنی اگر خواست شاخه ای بر دیوار بگذارد براو سخت نگیری در مسأله آب ناودان و خاکروبه ریختن در پشت دیوارش براو سخت نگیری راهش را تنگ نکنی دقت نکنی که چه چیز به خانه میبرد آنچه از عوراتش منکشف میشود بر او بپوشانی و هنگامی که مصیبتی به او میرسد و زمین میخورد زیر بغلش را بگیری و اورا بلند کنی و در غیبتش از مواظبت خانه اش غافل نشوی پنهانی به سخنانش گوش ندهی و از حرمتش چشم بپوشی و به خادمه او نظر نکنی و به فرزندش مهربانی کنی و اورا در امر دین و دنیایش ارشادکنی .
امام سجاد علیه السلام در دعایی برای دوستان و همسایگانشان به تعدادی از حقوق همسایگان نسبت به یکدیگر اشاره میکنند :
اللهم صل علی محمد و اله و تولنی فی جیرانی و موالی العارفین بحقنا و المنابذین لاعدائنا بافضل ولایتک و وفقهم لاقامه سنتک و الاخذ بمحاسن ادبک فی ارفاق ضعیفهم و سد خلتهم و عیاده مریضهم و هدایه مسترشدهم و مناصحه مستشیرهم و تعهد قادمهم و کتمان اسرارهم و ستر عوراتهم و نصرت مظلومهم و حسن مواساتهم بالماعون و العود علیهم بالجده و الافضال و اعطاءمایجب لهم قبل السؤال و اجعلنی اللهم اجزی بالاحسان مسیئهم و اعرض بالتجاوز عن ظالمهم و استعمل حسن الظن فی کافتهم و اتولی بالبر عامتهم و اغض بصری عنهم عفه و الین جانبی لهم تواضعا و ارق علی اهل البلاءمنهم رحمه و اسرلهم بالغیب موده و احب بقاء النعمه عندهم نصحا و اوجب لهم ما اوجب لحامتی و ارعی لهم ماارعی لخاصتی اللهم صل علی محمد واله وارزقنی مثل ذلک منهم و اجعل لی اوفی الحظوظ فیما عندهم و زدهم بصیره فی حقی و معرفه بفضلی حتی یسعدوا بی و اسعد بهم امین رب العالمین
بار خدایا برمحمد و آلش درود فرست و مرا در رابطه با رعایت حق همسایگان و دوستانم که به حق ما معرفت دارند و با دشمنان ما در ستیزند به بهترین صورت یاری فرما وایشان را برای بپاداشتن سنت خود وبه کار گرفتن آداب نیکویت در ارفاق به ضعیفان و بر آوردن حاجت آنان و عیادت بیماران وهدایت راهجویان و خیر خواهی نسبت به مشورت کنندگان و دیدار نمودن از مسافران برگشته به وطن و پنهان داشتن راز مردم وپوشاندن عیوب خلق خدا ویاری دادن به ستمدیدگان و حین مواسات در مایحتاج زندگی با آنان و دریغ نورزیدن از پیشکش و بخشش فراوان و عطاکردن پیش از در خواست موفق فرما .با رخدایا مرا توفیق ده که بد کاران را به احسان پاداش دهم و از ستمکارشان با گذشت و بخشش صرف نظر کنم و نسبت به همه آنها نیک گمان باشم و با همه آنان به نیکی رفتار کنم .و چشم از خطای آنان عفیفانه بپوشم و از باب فروتنی با ایشان نرم باشم و بر بلا دیدگان آنا ن به آئین رحمت رقت آورم و در نبودشان دوستی و محبت خود را بر آنان ظاهر سازم و از سر اخلاص دلبسته دوام نعمت آنان باشم وهر چه را برای خویشان خود لازم میدانم در حق آنان لازم بدانم و آنچه را برای مخصوصان خود رعایت میکنم برای آنان نیز رعایت نمایم .خداوندا بر محمد و آل او درود فرست و مرا نیز از طرف آنان رفتاری بدین صورت نصیب فرما و سهمی کاملتر از آنچه از خوبیها نزد آنان است برای من قرار ده و بصیرت آنان را در حق من و معرفتشان را به فضل من زیاد کن تا به وسیله من اهل سعادت شوند و من نیز به سبب آنان نیکبخت گردم خداوندا دعایم را مستجاب گردان .
حقوق مالی همسایه
روایت است که در روز قیامت همسایه فقیر چنگ زند بردامن همسایه غنی و گوید پروردگارا از او بپرس که چرا در بروی من بست و احسان خود را ازمن منع نمود چنین نیست که حق همسایه همین است که اورا اذیت نرسانی زیرا این مطلب اختصاص به همسایه ندارد بلکه حقی است که از برای همه ثابت است بلکه باید علاوه براین با او به مهربانی و ملاطفت سلوک کرد و احسان خود را از ا و دریغ نداشت و آنچه به ان محتاج باشد و ما مالک آن باشیم از اومضایقه نکرده و اورا مانند شریک در مال خود بدانیم .
ماعون چیست ؟
ماعون از ماده معن به معنی چیز کم است و بسیاری از مفسران معتقدند که منظور از آن در آنجا اشیاء جزئی است که مردم مخصوصا همسایه ها از یکدیگر به عنوان عاریه یا تملک میگیرند مانند مقداری نمک، آب ،آتش (کبریت) ظروف و مانند اینها راوی عرض کرد که ما همسایگانی داریم که اگر چیزی به ایشان عاریه بدهیم میشکنند و ضایع میکنند در این صورت بر ما گناهی هست که به ایشان ندهیم فرمود هرگاه چنین باشد گناهی برشما نیست اگر به ایشان ندهید . ودر حدیث دیگر فرمود حلال نیست منع کردن نمک و آتش از همسایگان .
من یمنع الماعون جاره منعه الله خیره یوم القیامه و وکله الی نفسه و من وکله الی نفسه فما اسوءحاله کسی که وسایل ضروری و کوچک را از همسایه اش دریغ دارد خداونداورا از خیر خود در قیامت منع میکند و اورا به حال خود وامیگذارد و هرکس خدا او را به خود واگذارد چه بد حالی دارد .
از حضرت صادق علیه السلام منقولست که منع نکنید قرض دادن خمیر و نان را وطلبیدن آتش را که این امور باعث زیادتی روزی میشود بر اهل خانه با آنکه از جمله مکارم اخلاق است و از حضرت امام باقر علیه السلام منقولست که زینهار که متعرض حقوق مشوید که بر خود لازم کنید و آنچه از خرجها که بر قبیله واقع میشود بدهید و مضایقه نکنید و اگر از قبیله شما کسی شما را تکلیفی کند که ضررش برشما زیاده از نفعی باشد که به او میرسد قبول نکنید .
لزوم رازداری
زیستن طولانی افراد در یک محل به تدریج موجب میشود که همسایگان از اسرار یکدیگر مطلع شوند .از طرفی آشکار ساختن اسرار مردم و فاش کردن عیوب آنان در نزد این و آن کار ناپسندی میباشد و مؤمن نباید در کار دیگرا ن تجسس کند و دنبال یافتن عیب آنان باشد و اگر برحسب اتفاق بررازی آگاه شد باید آن را مخفی کند ومصداق این مثل که خدا میبیند و میپوشد همسایه ندیده میخروشد نباشد .
امام سجاد علیه السلام یکی از حقوق همسایه هارا بریکدیگر رازداری دانسته و میفرماید فان علمت علیه سوءسترته علیه چنانچه برعیب همسایه ات آگاه شدی باید آن رامخفی داری .
اجازه به هنگام ورود
از جمله حقوقی که همسایگان بر عهده یکدیگر دارند اجازه گرفتن به هنگام ورود به منزل یکدیگر و استیناس است .
یا ایها الذین امنوا لا تدخلوا بیوتا غیر بیوتکم حتی تستأنسواو تسلمو اعلی اهلها
ای آن کسانیکه که ایمان آوردید داخل مشوید در خانه هایی که غیر خانه خودتان است تا آنکه دستوری طلبید و سلام کنید بر اهلش .
کلمه انس به هر چیز و بسوی هر چیز به معنای الفت گرفتن به آن و آرامش یافتن قلب به آن است و کلمه استیناس عملی است که به این منظور انجام شود مانند استیناس برای داخل شدن به خانه بوسیله نام خدا بردن و یا یاالله گفتن و امثال آن ... تا صاحبخانه بفهمد که شخصی میخواهد وارد شود و خود را برای ورود او آماده کند .چه بسا میشود که صاحبخانه در حالی قرار دارد که نمیخواهد کسی او را به آن حال ببیند ویا از وضعی که دارد با خبر شود از اینجا معلوم میشود که مصلحت این حکم پوشاندن عورات مردم وحفظ احترام ایمان است .پس و قتی شخص داخل شونده هنگام دخولش به خانه غیر استیناس کند و صاحبخانه را از استیناس خود آگاه سازد و بعد داخل شده وسلام کند در حقیقت اورا در پوشاندن آنچه که باید بپوشاند کمک کرده و نسبت به خود ایمنش داده و معلوم است که این شیوه پسندیده مایه استحکام اخوت و الفت و تعاون عمومی بر اظهار جمیل و ستر قبیح است . جمله ذلکم خیر لکم لعلکم تذکرون هم اشاره به همین فواید است .یعنی شاید با استمرار بر این سیره متذکر وظیفه خود بشوید که اموری را باید رعایت کنید و چگونه سنت اخوت را میان خود احیاء سازید و در سایه آن قلوب را مألوف با هم نموده به تمامی سعادتها ی اجتماعی برسید .
عواقب آزار همسایه
ضرورت رعایت حقوق همسایه را میتوان از سفارش ائمه به حقوق ایشان در روایات متعددی به دست آوردعلی علیه السلام در آخرین و صایای خود چنین میفرماید:
الله الله فی جیرانکم فانهم وصیه نبیکم مازال یوصی بهم حتی ظننا انه سیورثهم .
از خدا بترسید از خدا بترسید درباره همسایگان که همواره مورد سفارش پیامبرتان بوده اند آن حضرت بقدری در باره آنان سفارش میکرد که گمان میبردیم برای ایشان میراثی قرار خواهد داد یعنی دستور خواهد داد که همسایه از همسایه ارث ببرد .آزار رساندن به دیگران اعم از همسایه ها و غیر آنها از اموری است که قبل از هر چیز با فطرت آدمی ناسازگار است و هیچ عقل سلیمی آن را نمی پسندد .به رسول خدا صلی الله علیه واله عرض شد فلان زن روزها روزه میگیرد وشبها به نماز می ایستد و صدقه میدهد ولی همسایه خود را نیز با زبانش می آزارد. حضرت فرمود:
لا خیر فیها هی من اهل النار.
خیری در او نیست او اهل آتش ا ست .
امام صادق علیه السلام نیز آزار دهنده به همسایه را از رحمت خدا دور میداند:
ملعون ملعون من اذی جاره .
از رحمت خدای دور است از رحمت خدای دور است آنکه همسایه اش را بیازارد .
اسلام نه تنها پیروان خود را از همسایه آزاری باز داشته بلکه برای همسایه آزار ارج و حرمتی قائل نشده و دستور داده با وی برخورد کنید و اورا بیدار کنید .
امام باقر علیه السلام فرمود :شخصی از آزار همسایه اش نزد رسول خدا صلی الله علیه واله شکایت کرد حضرت اورا امر به صبر نمود بار دیگر نیز به شکایت آمد حضرت باز هم اورا به خویشتن داری دعوت کرد بارسوم آمد و شکایت خود را تکرار نمود پیامبر فرمود :چون روز جمعه شود زمانی که مردم برای نماز جمعه میروند اثاثیه ات را از منزل خارج کن وبرسر راه مردم بیاور چون از تو علت اینکار را جویا شدند ماجرای خود را برای آنان بازگو کن آن شخص به دستور پیامبر صلی الله علیه واله عمل کرد چون ساعتی گذشت همسایه ای که آزارش میداد سراسیمه نزد او آمد ه از او خواست اثاثیه اش را به منزل باز گرداند و گفت با خداوند عهد میکنم که دیگر تورا نیازارم.
درحدیث دیگری از پیامبر صلی الله علیه واله نقل شده که در یکی از روزها سه بار فرمود :والله لا یومن به خدا سوگند کسی ایمان ندارد ...
یکی پرسید: چه کسی؟ پیامبر صلی اله علیه واله فرمود :الذی لا یأمن جاره بوائقه کسی که همسایه او از مزاحمت او در امان نیست .
غفلت از حال همسایگان و بی توجهی به حقوق آنان از اموری است که در اسلام مورد نکوهش قرار گرفته و از آن به زشتی یاد شده است .پیامبر بزرگوار اسلام کسی راکه خود سیر بخوابد و همسایه اش گرسنه باشد مؤمن نمیداند :
ما امن بی من باب شعبان و جاره جائع .
به من ایمان نیاورده کسی که با شکم سیر بخوابد در حالی که همسایه اش گرسنه باشد .
از امام صادق علیه السلام نقل شده که پس از جدایی حضرت یعقوب و فرزندش یوسف فرزند دیگرش بنیامین نیز از او جدا شد این پیامبر بزرگ روزی در حال مناجات به درگاه خداوند عرض کرد بار الها دوری از یوسف و نابینایی مرا کم بود که بنیامین را نیز از من گرفتی ؟به او وحی شد ای یعقوب من اگر فرزندانت را میرانده باشم برایت زنده میکنم و به تو برمیگردانم ولی آیا به یاد داری که در فلان روز گوسفندی کشتی و آن را کباب نموده با اهلت خوردی و به فلانی و فلانی که همسایه تو و روزه دار بودند چیزی ندادی ؟کنایه از این که این بلا بسبب بی توجهی تو به آن همسایه است .
ای که بر مرکب رهوار سواری هشدار
خر هیزم کش همسایه تپیده به گل است
آتش از خانه همسایه درویش مخواه
کانچه برروزن او میگذرد دود دل است
رسول اکرم صلی الله علیه واله فرمودند: هر که همسایه خود را آزار کند حق تعالی بوی بهشت را براو حرام گرداند و مأوای او جهنم باشد .
رسول اکرم صلی الله علیه واله فرمودند هر که از همسایه اش بقدر یک وجب از زمین خیانت کند خدای تعالی آن زمین را تا طبقه هفتم طوقی گرداند و در گردن او اندازد تا چون اورا به مقام حساب آورند طوق در گردن او باشد مگر آنکه توبه کند وآن زمین را پس دهد .
از حضرت صادق علیه السلام منقولست که هر که آزار خود را از همسایه باز دارد حق تعالی در روز قیامت از گناهان او در گذرد .
آثار نیکی به همسایه
رفتار نیک همسایگان با یکدیگر میتواند سرچشمه برکات فراوانی باشد از جمله:
1.آرامش روانی و طول عمر : تقویت روحیه همکاری و تعاون درجهت پاکیزه و آباد نگه داشتن محیط زندگی یکی از این برکات است که خود آرامش روانی وطول عمر انسان را درپی دارد.
امام صادق علیه السلام دراین باره فرمود :حسن الجوار یعمر الدیار و یزید فی الاعمار
همسایه داری نیکو شهرها راآباد و عمرها را طولانی میکند
2.ازدیاد روزی : حسن الجوار یزید فی الرزق . همسایه داری نیکو روزی را زیاد میکند
3.آمرزش گناها ن : من مات و له جیران ثلاثه کلهم راضون عنه غفر له
هر کس بمیرد در حالی که سه همسایه داشته باشد و همگی از او راضی باشند آمرزیده میشود .
نیاز به همسایه
همیشه در زندگی اوقاتی پیش می آید که انسان به کمک همسایه نیاز پیدا میکند در جایی که هیچیک از اقوام برای یاری به او حضور ندارند بنابراین چه خوب است که برخورد ما باهمسایگان نیکو باشد تا در مواقع لزوم بتوانیم از آنها کمک بطلبیم .
حضرت امیر المؤمنین علیه السلام دربیماری به دیدن صعصعه بن صوحان که از بزرگان اصحاب آن حضرت بود تشریف آوردند پس فرمودند: با اینکه من به عیادت تو آمدم فخر نکن برقوم خود و اگر ایشان را در امری ببینی خود را از آن امر به کنار نگیر که آدمی بی نیاز نیست از قوم و قبیله خود و به ایشان محتاج است و اگر یاری ایشان نکنی یاری از ایشان منع کرده ای و یاریهای بسیار را از خود رد گردانده ای.پس اگر ایشان رادر حال خوبی ببینی یاری ایشان بکن برای آن امر و اگر در بلایی باشند ایشان را وانگذار و باید که یاری کردن شما یکدیگر را در طاعت خدا باشد .به درستی که همیشه بارفاه و نعمت خواهید بود اگر یاری یکدیگر را بکنید در طاعت خدا و باز ایستید از معصیت خدا .
ودر حدیث معتبرمنقولست که اسیری چند رابه نزد حضرت رسول صلی الله علیه واله از کافران آوردند پس یکی از ایشان را پیش آوردند که گردن بزنند در آن حال جبرئیل نازل شد و گفت یا محمد صلی الله علیه واله این اسیر که میخواهی گردنش را بزنی به مردم طعام میخورانید و مهمانداری میکرد و خرجها ئیکه در میان قبیله واقع میشد میداد و بارهای گران اهل خود را بردوش خود برمیداشت .پس حضرت به آن اسیر فرمودند که حق تعالی چینن وحی فرستاده و من تورا آزاد کردم از کشتن به سبب این خصلتها. آن اسیر گفت که پروردگار تو این خصلتهارا دوست میدارد فرمود: بلی . اسیر گفت: شهادت میدهم به وحدانیت خدا وبه پیغمبری تو به حق آن خداوندی که تورا به راستی فرستاده است که هرگز از مال خود کسی را بر نگردانیده ام .
تضاد و تزاحم بین همسایگان
تضاد و تزاحم نیز از پیامدهای زندگی اجتماعی است و وقتی گروهی با هم دریک محیط زندگی میکنند ممکن است بی مبالاتی و کم توجهی بعضی به آداب اسلامی، سبب سلب آسایش دیگران گردد و موجب آزردگی آنان شود و این خود زمینه ساز کدورتها و نزاعهای بعدی شود .در اینصورت شایسته است طرفی که مورد کم لطفی همسایه خود واقع شده تا میتواند آزار همسایه را برای رضای خدا تحمل کند و چنانچه ناچار به نشان دادن واکنش شد بارویی گشاده وزبانی نرم به وی تذکر دهد به طوری که این تذکر موجب اصلاح وی شده و در ضمن رنجش خاطر او را هم در پی نداشته باشد .
امام کاظم علیه السلام در این باره فرمود :
لیس حسن الجوا ر کف الاذی و لکن حسن الجوار الصبر علی الاذی
همسایه داری نیکو به آزار نرساندن نیست بلکه همسایه داری نیکو در صبر بر آزار همسایه است .
فرهنگ آپارتمان نشینی در ایران
فرهنگ آپارتمان نشینی چیست ؟
در واقع فرهنگ همسایه داری یا آپارتمان نشینی همان هنجارها و ارزشها ویا امور مادی است که برای افراد همسایه معقول و ارزشمند می باشد و افکار و احساسات ورفتا ر آنها را شکل داده ویا به نوعی تحت تأثیر قرار میدهد .این هنجارها همگی در ارتباط با برخورد با همسایگان میباشد که البته گاهی ممکن است هنجارها و ارزشها ی افراد معقول و مطابق با شرع نباشند . به طور کلی از آنجائی که ما مسلمان هستیم و اسلام دین کاملی است و در تمام زمینه های فردی و اجتماعی برای انسانها دستوراتی دارد لذا هنجارها و ارزشهای مورد قبول ما بر طبق دستورات اسلام خواهد بود که خود مطابق عقل نیز می باشد .البته مانمی توانیم ادعا کنیم که تمام این دستورات در رفتار ما تعین پیدا کرده است زیرا واقعیت چیز دیگری را بیان میکند اما در هرحال دستورات اسلام دراین زمینه مورد قبول عموم بوده و حتی مطابق قانون ودر برخی موارد با کسانی که رفتاری ضد آن داشته باشند برخورد خواهد شد .
بررسی وضعیت کنونی
در زندگی آپارتمانی ایران فرهنگ خاصی حاکم است که تا حدودی از شرع وقانون نشأت گرفته است. اما متأسفانه بیشتر افراد آن را زیر پا میگذارند و موجب میشوند که حقوق دیگران ضایع و پایمال شود .منازل آپارتمانی به جهت ارتباط نزدیکی که خانه ها با یکدیگر دارند همچنین وجود خانه هایی فوق یکدیگرند مراعات حال همسایگان حالت ظریفتری به خود میگیرد .مثلا از آنجائی که هر خانواده مستقلا حق دارد که رفت وآمد های خاص خود را داشته باشد باید دقت کند که این رفت و آمدها ومهمانیهای شبانه در اوقاتی نباشد که عادتا دیگران در آن زمان مشغول استراحت هستند. چرا که رفت و آمد افراد روی پله ها سر وصدا ی زیادی را ایجاد میکند که مخل آسایش دیگران است .از سوی دیگر بلند صحبت کردن در راه پله ها عاملی است که غالبا به آن کم توجهی میشود و خود موجب آزار دیگران را فراهم می کند .برخی از افراد آنقدر صدای ضبط یا تلویزیون خود را بلند میکنند که در آسایش و آرامش دیگران ایجاد اخلال میکند .اخیرا دیده شده که برخی از اعضای آپارتمانها برای تبدیل خانه خود به سبک امروزی تصمیم به تخریب صورت قبلی خانه گرفته و به اصطلاح خود دیوار آشپزخانه را کوتاه میکنند و یا شومینه نصب میکنند که ماهها صدای گوش خراش تیشه و تبر گوش همسایگان رامی آزارد.
از سوی دیگر خانواده های بچه دار نیز خود به نوعی موجب آزار دیگران میشوند چرا که کودکان آنها با بازی های پرسر وصدا و دویدن موجب آزار همسایه ها در طبقه پایین تر میشوند.
مشکل دیگر مسأله نظافت ساختمان است .از آنجائیکه همه ساختمانها مأمور مخصوص برای نظافت ندارند لذا در بسیاری ا ز مجتمعها مشکل جارو کردن و نظافت آپارتمان وجود دارد و افراد همکاری لازم را در این زمینه به عمل نمی آورند. حتی گاهی اوقات در آبیاری درختان نیز با یکدیگر مشکل دارند و هر کس این مسئولیت را به عهده دیگری می اندازد .البته مشکلات آپارتمان بسیاربیشتر از این است .و لیکن فرهنگ همسایه ها ،محل آپارتمان و حتی نوع معماری ساختمان تا حدود زیادی در حل این مشکلات مؤثرند .
علل افت فرهنگ آپارتمان نشینی
همان گونه که قبلا ذکر شد فرهنگ حاکم بر اندیشه ما فرهنگی اسلامی است و اسلام در تمام زمینه ها وخصوصا برخورد به همسایه راهکارهای مناسبی ارائه داده است .اما اینکه چرا ما به این راهکارها عمل نمی کنیم دلائل مختلفی دارد. شاید مهمترین عامل عدم رعایت حقوق دیگران، بی اطلاعی از عواقب رعایت نکردن حقوق و حتی نا آگاهی نسبت به حقوق همسایه باشد .و شاید رعایت این حقوق در جامعه از ضمانت کافی برخوردار نیست. لذا افرادی با وجود اطلاع از حقوق همسایگان نفع آنی را ترجیح داده وحقوق افراد را زیر پا میگذارند. البته علل و عوامل زیاد است اما ما در اینجا به برجسته ترین آنها اشاره کردیم. اما راهکارهایی در این زمینه به ذهن می رسد که میتواند در نهادینه کردن فرهنگ صحیح آپارتمان نشینی مؤثر باشد .
عوامل ارتقاءفرهنگ آپارتمان نشینی
این عوامل از مجموعه ای از کارهای فرهنگی وحتی قانونی تشکیل شده که به ذکر آن میپردازیم .شاید بهترین اقدام دراین زمینه آگاه کردن افراد به حقوقی باشد که درشرع و قانون ذکر شده و با اجرای آن حقوق همسایگان از آزار یکدیگر در امان خواهند بود .
شیوه خاص ساختمان سازیها گاهی کاملا اشتباه می باشد و بجای اینکه به آسایش افراد توجه شود به زیبایی آن پرداخته اند. از جمله قراردادن درهای رفت وآمد دو خانواده در کنج دیوار بطوری که اگر هر دو همزمان از خانه خارج شوند به یکدیگر برخورد خواهند کرد .
اگر ساختمانها طوری ساخته شوند که تأسیسات مربوط به آب وبرق همسایگان با کنتور جداگانه ای نصب شود علاوه براینکه جلو اختلافات زیادی را میگیرد بلکه عده ای با مصرف زیاده ازحق، خرج زائدی را بر مخارج سایر خانواده ها تحمیل نمی کنند .
برای نظافت آپارتمان میتوان نوبت گذاشت تا در پاکیزگی محیط اخلالی ایجاد نشده و همه افراد نیز دراین زمینه همکاری داشته باشند.
یکی از کارهای مؤثر و مفید در این زمینه تعیین مدیر ساختمان و تشکیل جلسات متعدد با حضور اعضای ساختمان است. مدیر میتواند فعالیت اعضاء را کنترل کرده و به آن انتظام بخشد. از طرفی با متخلفین برخورد کند .
جلسات منظم ماهانه ویا هفتگی با حضور تمام همسایگان میتواند آنها را با مشکلات ساختمان آشنا ساخته و وادار به چاره جویی در جهت حل آن نماید . مدیر ساختمان میتواند فردی مطمئن خارج از افراد ساختمان باشد که ماهیانه مبلغی از طرف همسایگان به او پرداخت میشود و او در عوض هماهنگی امور ساختمان را به عهده میگیرد .حتی این مراقبت میتواند 24ساعته وبه نوبت بافرد دیگری صورت گیرد تا در ضمن ورود و خروج افراد نیز کنترل شود .
یکی از راهکارهای مؤثر برای وادار کردن افراد به رعایت حقوق همسایگان برخورد قانونی با فرد متخلف میباشد .که البته در مرحله اول با تذکر و امر به معروف ودر مراحل بالاتر با اطلاع دادن به پلیس میتوان به مشکل پایان داد .در هر حال بهترین کار آگاه کردن افراد و تبلیغات دراین زمینه است که میتواند توسط آموزش و پرورش و مربیان و روحانیون و خصوصا صدا وسیما و...صورت گیرد آموزشهای عمومی در درازمدت همیشه اثر مطلوبی بجا گذاشته اند .